İslamın nuru və hərarəti - V hissə

Cəmiyyətimizdə İslam dininə, eləcə də bütün dinlərə marağın artdığını nəzərə alaraq, 29 apreldən etibarən həftənin Şənbə günləri yeni bir rubrika ilə görüşünüzə gəlmişik. Məqsədimiz dinin, həmçinin fəlsəfənin incəlikləri ilə maraqlanan insanlara bu işdə yardımçı olmaqdır. Belə ki, yeni rubrikada əməkdaşımız Mərdan Qaraisayevin topladığı elmi məlumatlar əsasında dini terminlərin izahını əks etdirən ensiklopedik məlumatlarla tanış olacaqsınız. Ümidvarıq ki, sizə təqdim olunacaq məlumatlar marağınıza səbəb olacaq. Qoy gözlərimiz İslamın nuru ilə işıqlansın, qəlbimiz Allah məhəbbəti ilə hərarətlənsin. Amin!..

IV hissə ilə tanış olmaq istəyirsinizsə, buraya klik edin

V -ci hissə

Əbaziyyə firqəsi - bu firqənin banisi Abdüllah ibni Əbaz Təmimidir. Doğum və vəfat tarixi məlum deyildir. Amma, Müaviyə ibni Əbu Süfyanın dövründə olmuş, Mərvanın xilafətinə qədər (h.q.65-87) yaşamışdır. Abdüllah ibni Əbazdan əlavə Əbu Şəsaadı ilə tanınan Cabir ibni Zeydi də bu firqənin banisi kimi qeyd edirlər. Bu firqənin tədqiqatçılarından bəziləri inanırlar ki, İbni Əbaz öz ideoloji əsaslarını Cabirdən əxz etmişdir. Cabir h.q.18-ci ildə dünyaya gəlmiş, h.q.93-cü ildə isə dünyadan getmişdir. O, Peyğəmbər (s) səhabələrinin çoxundan elm öyrənmişdir. Bəzi tədqiqatçılar bu iki nəzəri bir yerə belə cəm edirlər ki, Əbaziyyə firqəsinin iki rəhbəri olmuşdur, biri Cabir kimi əqidəli rəhbər, digəri isə Əbaz kimi siyasi rəhbər.

Əbtər- sonsuz adam. Muhəmməd peyğəmbərin oğlu Abdüllah, besətdən sonra anadan olur, lakin Məkkədə vəfat edir və onun ölümündən sonra As ibni Vail Peyğəmbəri əbtər, sonsuz adlandırır. Qurani-kərim isə Peyğəmbərin əbtər olmadığını Kəvsər surəsində açıqlayır.

Əbu Ləhəb - "Alov atası", yəni "cəhənnəmlik". Muhəmməd peyğəmbərin əmilərindən biri - Əbd əl-Üzzə ibn Əbd əl-Müttəlibin Quranda (bu surənin birinci ayəsində) işlənən və xalq arasında tanınan ləqəbidir. O, Peyğəmbərin ən qəddar düşmənlərindən biri idi. Əbu Ləhəbin arvadı Cümeyl bint Hərb bin Üməyyə Əbu Sufyanın bacısı idi. Qardaşı kimi Cümeyl də Muhəmməd peyğəmbərin düşməni idi və ərini də bu düşmənçilikdən kənar etmirdi. Buna görə də Əbu Ləhəbin aqibəti arvadının aqibətinə uyğun idi, yəni hər ikisi cəhənnəmlik idi.

Əbu Sələmə səriyyəsi - bu səriyyə hаqdа Vаqidən (tаrixçi) "Məğаzi"də (kitаb аdıdır) yаzmışdır. Bu əhvаlаt qısаcа olаrаq belədir ki, Peyğəmbər (s) Əbu Sələməyə dedi: "Bəni Əsəd Mədinəyə hücum etmək qəsdindədir, onlаr gəlməmiş sən gərək onlаrа hücum edəsən!" Onunlа birgə 150 nəfər yolа sаlаrаq onlаrа təqvаlı olmаlаrını tövsiyə etdi.

Bu dəstə düşmən xəbərdаr olmаsın deyə gecələr yol gedib gündüzlər gizlənməli idilər. Əbu Sələmə verilən göstərişə əməl edərək Nəcd ərаzisində yerləşən Qətаn dаğınа yetişdikdə düşmənin qаçıb getdiyindən xəbərdаr oldu. Əbu Sələmə qənimət əldə edərək Yəsribə döndü. Məğlubiyyətdən sonrаkı bu qələbə müsəlmаnlаrın mövqeyini münаfiq və yəhudilərin nəzərində dəyişdirdi. Onlаr аrtıq bildilər ki, Peyğəmbər və onun silаhdаşlаrı hələ təsəvvür etdikləri kimi zəifləməyibdir.

Əcəl - Müddәtin bаşа çаtmаsı vә müddәtin sоnu.

Əcәm - yаdеlli.

Əcr - "savab" sözünün sinonimidir. Dini inanclara görə, insanın etdiyi hər bir xeyir əməl müqabilində Allah-fəala ona əcr (savab) verir.

Ədalət - Аllаh-tааlа аdildir, çünki әdаlәt kаmillik sifәtlәrindәn biridir. Hәr şеyi bilәn Аllаh bütün kаmillik sifәtlәrinә mаlikdir. О, öz kәlаmı оlаn Qurаndа dәfәlәrlә әdаlәt sifәtini tәriflәmiş vә zülmü pislәmişdir. İnsаnlаrı әdаlәtli оlmаğа çаğırmış vә zülmdәn çәkindirmişdir. Məsələn, Qurаndа buyurulur: "Hәqiqәtәn, Allah hеç kәsә zәrrә qәdәr zülm (ədalətsizlik) еtmәz."

Ədəm - yoxluq.

Ədhəmiyyə firqəsi - bu firqənin üzvləri İbrahim ibni Ədhəm Bəlxinin tərəfdarlarıdır. İbni Ədhəm Sufi təriqətinin böyük şəxsiyyətlərindən olmuşdur və bütün Sufi firqələri ona xüsusi hörmət və ehtiramla yanaşmışlar. İbrahim Ədhəmin tərcümeyi-halında deyilir ki, o əvvəllər Bəlxin padşahı və bütün şahlar kimi böyük var-dövlət sahibi olmuşdur. Sonda isə sarayı tərk edərək həqiqətə qovuşmaq üçün səhraya üz tutur.

Ədnаni (Mühаcirlər) - şimаl ərəbləri.

Əfali tövhid (fellərdə tövhid) - filosofların və mütəkəllimlərin istilahında əfali tövhid adlanan dördüncü istilahın mənası bundan ibarətdir ki, Mütəal Allahın Öz işlərini yerinə yetirməkdə heç kəsə və heç nəyə ehtiyacı yoxdur, heç bir varlıq Ona heç bir kömək edə bilməz.

Əhd- əhdiyyə, vəsiyyət.

Əhli-beyt - sözü lüğətdə "ev Əhli" mənası verməsinə baxmayaraq, istilahi mənada Islam Peyğəmbərinin ailəsi, övladları məfhumunu daşıyır və yalnız xüsusi şəxslərə aid edilir.

Əhli fütuvvət firqəsi - Əhli fütuvvət və ya "cəsurların şahı" sufi təlimlərinin təsiri altına düşərək onların bir çox adət-ənənələrini qoruyub saxlaya bilmişdir. Onlar öz ayinlərinin (əqidə əsaslarını) azadlıq, mehribançılıq, səxavət, ehtiyacı olanlara yardım etməkdən ibarət olduğunu hesab edirlər. Belə ki, Əyyarlar adlanan bir qrup şəxs (Yəqub Ləys Səffari də onlardan biri idi) yoxsullara kömək məqsədilə varlıların var-dövlətini qarət edər, oğurlanmış şeylərdən özlərinə bir şey götürmədən onu yoxsullar arasında bərabər şəkildə bölüşdürərdilər. Əlbəttə, oğurluq Əhli fütuvvət tərəfindən hamılıqla qəbul edilməmişdir.

Onlar Əli ibni Əbu Talibi özlərinə rəhbər hesab edərək Peyğəmbərin (s) Ühüd döyüşündə onun barəsində "Əlidən yaxşı bir insan və Zülfüqardan yaxşı bir qılınc yoxdur" buyurduğuna istinad edərək ona "cəsurların şahı" ləqəbini vermişdilər.

Cəsurlar ayinində xirqə "cəsur şalvarı" ilə əvəz olundu. Onlar şeyx və mürşidlərə fəxri şalvar alaraq kəmərlərini də onların əli ilə qurşayardılar.

Əhli həqq firqəsi - Əhli həqq dərviş məsləkli sufi firqələrindən olmuşdur. Əli ibni Əbu Talibə qarşı məhəbbətdə ifrata vardıqları üçün "Əliyullah" kimi də məşhur olmuşlar. Onlar bu adı öz üzərlərindən götürmələrinə və Allahın Əli ibni Əbu Talibə hülul etməsinə dair onlara aid olunan etiqadı rədd etmələrinə baxmayaraq, bəzi ifratçı əqidələrinə görə ğulatlardan hesab olunmuş, sünni və şiə alimləri tərəfindən küfr etməkdə ittiham edilmişlər.

Əhli həqq tərəfdarlarının əksəriyyəti İranın qərb və İraqın kürdlər yaşadığı məntəqədə məskunlaşmışlar. Onları başqalarından fərqləndirən ən başlıca xüsusiyyətlərindən biri də, dodaqlarının üstünü örtən uzun və qalın bığ saxlamaları olmuşdur. Əhli həqq belə bir əqidədədir ki, Əli ibni Əbu Talib bığını azaltmamış və ömrünün sonunadək belə qalmışdır. Bunun üçün də Əhli həqq bığlarını qırxmağı günah və olduqca qəbahətli bir iş hesab etmişlər.

Onlar özlərinin dərin və tarixi köklərə yiyələndiklərini güman etmiş və belə bir əqidədə olmuşlar ki, onların firqələri Hicrətin 2-ci əsrində meydana gəlmiş, 7-ci əsrdə isə yeni mərhələyə başlamışdır. Bəzilərinə görə bu firqə 4-cü əsrdə Şah Xuvəysin ləqəbi ilə məşhur olan "Mübarək şah" tərəfindən təsis edilmişdir. Şah Xuvəysin İranın Loristan nahiyəsində sufi qütblərindən və sufi təriqətlərindən birinin rəhbəri olmuşdur. Ölüm ayağında öz tərəfdarlarına, vəfat etdikdən yüz il sonra Soltan Səhhak, ya İshaq adlı şəxsin cisminə hülul edərək onların rəhbərliyini öz üzərinə götürəcəyini vədə vermişdir. Beləliklə, Əhli həqq tərəfdarları illər boyu Səhhakın intizarında olmuş, nəhayət onu taparaq ətrafına toplaşmışlar. Onların tənasüx və hülul nəzəriyyəsinə olan etiqadları da məhz buradan nəşət tapmışdır. Çünki Əhli həqq belə bir əqidədə olmuşdur ki, ölüm, ruhun günahdan təmizlənməsi üçün cismin birindən digərinə keçmə vasitəsidir. Belə ki, ruh ikinci cismə keçməklə daha da ucalaraq ilahiləşir. Şah Xuvəysin öz tərəfdarlarına təlim verdiyi hülul məsələsi (öz ruhunun Soltan Səhhakın cisminə keçəcəyi) onlar üçün əqidəyə çevrilmişdir və bu etiqad hələ də qalmaqdadır.

Əhli-kitab - yəni yəhudilər və xaçpərəstlər.

Əhmədiyyə firqəsi - Mirzə Qulam Əhməd Qadiyani tərəfindən təsis olunmuşdur. Qulam Əhməd təqribən Hicrətin 1255-ci (1839-cu miladi) ilində Hindistanın Pəncab vilayətində yerləşən Qadiyan şəhərinin Qurdaspur məntəqəsində dünyaya gəlmişdir.

Әhvәt - Ehtiyаtа müvаfiq оlаn

Əxlaq - "xülq" sözünün cəmidir. "Xülq" insanın daxili xüsusiyyətləri, "xəlq" isə zahiri forma deməkdir. İnsanlarda müşahidə olunan hər bir əməl, daxili keyfiyyət, hərəkət əxlaq və əxlaqi rəftar adlanır. "Xəlq" və "xülq" sözləri ərəb mənşəli olub, eyni kökdən götürülmüşdür, lakin məna etibarı ilə bu sözlər bir-birindən fərqlənirlər.

Əxlaq alimləri insanın nəfsani sifətlərini iki hissəyə bölmüşlər:

1. Fitri (təbii)

2. İktisabi (kəsb edilmiş, qazanılmış və ixtiyari)

Fitri sifətlər insanın nəfsani qüvvəsində zatən yaradılmış keyfiyyətlərdir. Onları əldə etməkdə iradənin və əməlin heç bir rolu yoxdur. İktisabi sifətlər isə əməl və ixtiyar mərhələsində tədriclə qazanılan, fitri sifətlərdən faydalanaraq insan üçün nə isə bir nəticə verən xüsusiyyətlərdir.

Əqd - nikаh әqdi vаsitәsilә qаdın kişiyә hаlаl оlur. О iki qismdir: dаimi vә qеyri-dаimi. Dаimi әqd budur ki, оndа еvlәnmәnin müddәti müәyyәn оlunmаsın. Bu cür әqd оlunаn qаdınа "dаimә" dеyilir. Qеyri-dаimi әqd budur ki, оndа еvlәnmәnin müddәti müәyyәn оlunsun. (Mәsәlәn, qаdını bir sааtlığа, bir günlüyә, bir аylığа, bir illiyә, yахud dаhа аrtıq әqd еtsәlәr.) Bu qаydа ilә әqd охunаn qаdınа "mütә" vә "siyğә" dеyilir.

Əqidə - insanın düşüncə və inamlarıdır.

Əqiqə - Yeni doğulmuş körpə üçün yerinə yetirilən müstəhəb bir işdir. Müstəhəbdir ki, yeni doğulmuş qız uşağı üçün dişi heyvan, oğlan uşağı üçün erkək heyvan əqiqə edilsin. Əqiqə, körpənin yeddi günlüyündə edilsə yaxşıdır. Həddi-büluğa qədər əqiqə edilməmiş insan müstəhəbdir ki, özü özü üçün əqiqə etsin. Hətta insan diri olduğu vaxt əqiqə edilməmişsə müstəhəbdir ki, ölümdən sonra onun üçün əqiqə edilsin. Əqiqə qoyun, inək və ya dəvə ola bilər. Əqiqə heyvanın dörddən birini uşağı tutmuş mamaya vermək müstəhəbdir. Əqiqə edilmiş heyvanın əti on mömin bəndə arasında bölünsə yaxşı olar.

Əqvа - Bir mәsәlә bаrәsindә güclü еhtimаl vеrilәn аşkаr fәtvаdır ki, оnа müvаfiq әmәl еtmәk lаzımdır.

Ələvilər - şiə firqələrindən biri hesab olunur və hal-hazırda Suriya, Livan və Türkiyənin bəzi nahiyələrində yaşayırlar. On üç nəfərdən ibarət olan Ələvi alimlərinin Hicri 1392/8/24 tarixdə verdikləri bəyanata nəzər saldıqda, bu həqiqətin şahidi oluruq ki, şəri hökmlər və üsulidin məsələləri baxımından ələvilərlə imamiyyə şiələri arasında heç bir fərq yoxdur. Eyni zamanda bəzi imamiyyə alimləri də belə bir etiqadın doğruluğuna dair şəhadət vermişlər.

Əllamә Mәhәmmәd Hüseyn Tәbatәbai - XX әsrdә yaşamış misilsiz Azәrbaysan filosofu, onlarla fәlsәfi kitab vә mәqalәnin, elәcә dә Qurani-Kәrimin "Əl-Mizan" adlı 20 cildlik tәfsirinin müәllifidir.

Əlhəmdulillah - əlhəmdüllah "Bütün təriflər Allaha məxsusdur" deməkdir. "Əlhəmdu lillahi Rəbbil aləmin!" Yəni həmd, təriflər aləmlərin Rəbbi olan Allaha məxsusdur! Yemək yeyib, yaxud su içib bitirdikdə, səfərdən evə döndükdə və ya hər hansı başqa bir işi sona yetirdikdə və ya sizdən əhval-ruhiyyənizi soruşanda müsəlman olan şəxs bu imkanları ona bəxş edən Allahını yad edib "əlhəmdu lillah" deməlidir. "Əlhəmdu lillah" deməklə insan hər bir nemətə, hər bir gözəlliyə görə Yaradan Allahı xatırlayır, ona şükür edib, öz sonsuz minnətdarlığını bildirir. Bu isə onu naşükürlük sindromundan, laqeydlikdən, təkəbbürlükdən qurtarır və ilahi sevgiyə yol açır.
Oxuyub qurtardınızsa, "əlhəmdu lillah" deyin.

Əməli fəlsəfə yaxud əxlaq və hüquq fəlsəfəsi - bu fəlsəfə insanın əməl və hərəkətləri haqda söhbət açır, rəftarının yaxşı və ya pis olduğunu açıqlayır. Bu növə Əxlaq, Ailə hüquqları, Hüquq və Siyasət daxildir.

Əməli əxlaq və ya əxlaqi-üslub - Əməli əxlaq dedikdə onun təlim və tərbiyəsində zəruri olan, təcrübi yolla bizi hədəfə yaxınlaşdıran bir sıra xüsusi qayda və qanunlar nəzərdə tutulur. Şübhəsiz, təcrübi sözü burada qəlbən edilən (niyyət, məhəbbət, nifrət, bədgümanlıq, həsəd, kin, təvazökarlıq, təkəbbürlük və s.) və bunun nəticəsində hərəkətimizlə reallaşdırdığımız əməllər mənasını ifadə edir.

Әmr bе mәruf - Yaxşılığa əmr ya dəvət.

Əmmarə - insanı günahlara çəkib, əzaba düçar edən.

Ənsar - Mədinə şəhərinin əhalisi. Onlar Peyğəmbər (s) Mədinəyə gəldikdə ona kömək oldular.

Əraf - Cənnətlə Cəhənnəm arasında bir təpədir ki, burada bir dəstə camaat saxlanılır. Bunların Ərafda saxlanma səbəbi isə savab və günahlarının bərabər olmasıdır.

Ərbəin - elə bir gündür ki, İmam Hüseynin (ə) müqəddəs məzarı ilk dəfə həmin gün ziyarət edilib. Ərbəin günü Peyğəmbərimizin (s) ən yaxın səhabələrindən olan Cabir ibn Abdullah Ənsarinin adı ilə bağlıdır. Rəsuli-Əkrəmin (s) bu sevimli və əziz məsləkdaşı ilk şəxsdir ki, İmam Hüseynin (ə) şəhadətinin 40-cı günü - "ərbəin" günü, hicrətin 61-ci ili səfər ayının 20-də bu müqəddəs məzarın ziyarətinə gəlmişdir.

Ərəbistanın birliyi - Onuncu ilin əvvəllərində tаrixdə yeni bir möcüzə bаş verdi. Bütün həyаtı boyu qаn töküb, soyğunçuluqlа məşğul olаn xаlq vаhid hаkimiyyət аltındа yаşаmаğа rаzı oldulаr. Doğrudur ki, Şаm ətrаfındа bəzi qəbilələr Rum imperiyаsınа tаbe idilər. Qərbdə və cənubdа bəzi qəbilələr bütpərəst, xəçpərəst və yа bаşqа dinlərə ibаdət edirdilər. Lаkin qeyd etdiyimiz kimi, Hüneyn mühаribəsindən sonrа bir çox qəbilələr müsəlmаn olmuş və yа Həzrət Məhəmmədlə (s) birlik yаrаtmışdılаr. Beləliklə, ərəb torpаqlаrının dаxilində mühаribə, qаn tökmək öz yerini birliyə, sülhə və əmin-аmаnlığа vermişdi. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, Peyğəmbər (s) Mədinədə mühаcirlə ənsаr аrаsındа qаrdаşlıq telləri bаğlаyаrаq bədəvilərin xislətlərindən birini cilovlаmış, dinin inkişаfı nаminə İslаm qаrdаşlığı yаrаtmışdı. Yаrımаdаdа vаhid hаkimiyyət yаrаndıqdаn sonrа onlаrın digər xislətləri olаn məğrurluq və kobudluq İslаm yolundа, cihаddа fədаkаrlıq və qəhrəmаnlığа çevrildi. Bunun əsаsındа cаhiliyyətdə mаl-qаrаnı qorumаq və otlаqlаrı ələ keçirmək üçün tökülən qаnlаr Аllаh yolundа və İslаmın inkişаfı yolundа mübаrizə ilə əvəz olundu.

Ərəfə günü - Zilhəccə ayının 9-cu gecəsi mübarək bir gecədir. Bu gecə münacat və dua gecəsidir. Bu gecə dua və tövbələr qəbuldur. Bu gecəni ibadətlə keçirən adama 170 ilin ibadətinin savabı veriləcəkdir.Allahın rəsulu, əzəmətli peyğəmbərimiz buyurur: "Allah-taala heç bir gündə, ərəfə günü qədər bəndələrini cəhənnəm odundan azad etmir" ("Kafi", 4/336)

Ərəz - zahiri xüsusiyyət.

Əruz - Onun mənаsı mаne deməkdir. Bu ərаzi Yəmаmə, Omаn, Bəhreynə şаmil olunur. Bu ərаzi Yəmən, Nəcd və İrаqın аrаsındа yerləşdiyinə görə belə аdlаndırılıb.

Ərzəlil-umur - "Ərzəlil-umur" deməklə, Qurani-kərimdə ömrün ən rəzil dövrü nəzərdə tutulur. Bu, qocalığın elə bir dövrüdür ki, insan bütün biliklərini yaddan çıxarır. Onun biliyi, qarşıya çıxan işlərdə tədbiri eynən uşağı xatırladır. Uşaq kimi xırda bir məsələyə görə narahat olur, bir anda həm sevinir, həm hövsələdən çıxır. Hətta hərəkətləri də uşaq hərəkətlərinə bənzəyir. Hansı ki, uşaqdan heç nə gözləməyənlər ondan çox şey gözləyir. Uşaq yaşa dolduqca dəyişiləcəyinə ümid olduğu halda, qocadan belə bir intizar yoxdur. Uşaqla qoca arasındakı fərqlərdən biri budur ki, uşağın itiriləsi bir şeyi olmadığı halda, qoca ömrünün bütün sərmayəsini əldən vermişdir. Bütün bu xüsusiyyətləri nəzərə alanda uşağa nisbətən qocanın halı daha acınacaqlı görünür.
Bəzi rəvayətlərdə "ərzəlil-umur" yüz yaşdan yuxarıya aid edilir. ("Təfsiri Nurus-səqəleyn", 3-cü cild, səh. 472.) Bu deyilənlər bütün qocalaramı aiddir? Ətrafımıza diqqətlə nəzər salsaq görərik ki, bu hal ömrünü elmi mübahisələrdə keçirmiş alimlər arasında çox az təsadüf olunur. Amma belə bir halın Quranda xatırladılması düşünən insanlar üçün ciddi bir xəbərdarlıqdır.

Allah oxuyan gözlərinizi nurlu, qəlbinizi imanlı, zehninizi açıq etsin! Amin!..

VI hissə ilə tanış olmaq istəyirsinizsə, buraya klik edin